Pariz

Geografija

Položaj

Gradsko područje Pariza ima površinu od 105,4 km2. Šire gradsko područje prostire sa na površini od 14.518 km2. Prosječna nadmorska visina iznosi 65 m. Pariz je na istoku i zapadu okružen dvjema gradskim šumama. Lociran je u na sjever iskrivljenom luku rijeke Seine i uključuje dva otoka, Île Saint-Louis, i veći, Île de la Cité, koji formiraju najstariji dio grada. Ukupno, grad je relativno ravan, s najnižom tačkom na 35 m iznad nivoa mora. Pariz ima nekoliko čuvenih brda, od kojih je najviše Montmartre.

Panorama

Klima

Pariz se nalazi u umjerenoj klimatskoj zoni i ima tipičnu zapadnoevropsku, okeansku klimu, pod utjecajem strujanja iz sjevernog Atlantika. Godišnja prosječna temperatura iznosi 10.8 °C, a prosječna godišnja količina padavina je 649.6 mm. Najtopliji mjesec je juni s prosječnom temperaturom od 18.4 °C, najhladniji mjesec je januar s 3.5 °C. Najviše padavina je u maju (65 mm), a najmanje u augustu (prosječno 43 mm). Temperatura se u Parizu redovno mjeri od 1873. godine. Najniža dosad izmjerena temperatura bila je -23.9 °C 10. 12. 1879. Najviša temperatura od 40.4 °C izmjerena je 28. 7. 1947. u Parc Montsourisu.

Geologija

Parisko korito čini veliki stepenasti, slojeviti krajolik. Zdjelastog oblika, ovdje jedan u drugom leže slojevi iz mezozoika i paleogena (koji se prije nazivao tercijar), izrađeni erozijom u daleko rasprostranjen stepenast krajolik, čiji se stepenici šire prema vani. Samo se u istočnom dijelu rubom ovih stepenika oko Saône-Furche prostiru tektonske linije. One čine strme padine Plateaus von Langres i Côte-d’Or (do 636 m), koje su poznati vinogradarski krajevi i koje leže u zavjetrini i na osunčanom položaju.

Izvjesne neravnomjernosti primjetne su u sjevernom dijelu, gdje su zemljani slojevi savršeniji nego na zapadu. Nešto veće izdizanje istočnog krila proizvelo je velike razlike u nadmorskoj visini i markantnu formaciju stepenika. Prema unutrašnjosti Pariskog bazena bitan sloj čini eocenski krečnjak, na kojem leži Île-de-France, šire područje Pariza.

Seine

Rijeka Seine povezuje Pariz s unutrašnjošću Francuske (Bourgogne), te s kanalom La Manche. Rijeka je važan faktor za postanak i razvoj grada, čiji su začeci na nekada brojnim riječnim otocima. Seine dijeli grad na dva različita dijela: sjeverni dio (rive droite), uglavnom organiziran sa sjedištima trgovine i finansija, te južni dio (rive gauche), s umjetničkim četvrtima kao Quartier Latin, te dijelovima planiranim za stanovanje.

Ostrva

U centru grada se nalazi ostrvo Île de la Cité, koje je bilo naseljeno još u antičko doba. 1584. godine kralj Henrik III povezuje ga s tri manja močvarna zapadna ostrvaa. Time se površina Pariza od početnih 8 ha povećava na 17 ha. Prodajom zemljišta i planskom gradnjom trga Place Dauphine kralj omogućava finansiranje i gradnju prvog mosta (Pont Neuf), te povezuje obalu Seine s ostrvomm. Ostrvo Île Saint-Louis također je nastalo spajanjem manjih ostrva Île aux Vaches i Île Notre Dame. 1614. godine graditelj Christophe Marie, po nalogu Luja XIII, spaja drugu obalu s ostrvom, zatrpavajući tok Seine, gradeći zidove keja i mostove. Na tom se području u početku grade kuće za zanatlije i trgovce, a od 1638. godine luksuzne palače za visoke kraljeve dostojanstvenike. Gradnja je vršena po planu s ravnim ulicama, koje su i danas prepoznatljive.

Bivše ostrvo (zapravo nasip) Île aux Cygnes (Labuđe ostrvo) 1773. godine manevarskim poljem francuske vojske povezano je sa Champ de Mars. 1825. godine nedaleko od Eiffelovog tornja nasuta je brana, na kojoj je kasnije izgrađena kopija Kipa slobode. Nasip danas služi kao temelj za most Bir-Hakeim i vijadukt, preko kojeg vozi linija pariskog metroa.

Brežuljci

Najviši brežuljak u Parizu je Butte Montmartre s visinom od 129 m. Na njemu je izgrađena žičara Funiculaire de Montmartre. Na sjevernim obroncima uzgaja se vinova loza.

Podjela grada

1790. godine Parizu je dodijeljena uprava nad departmanom Seine (75), a reorganizacijom uprave u Francuskoj pripada regiji Île-de-France, te je ujedno i grad i departman. Pariz je podijeljen na 20 arondismana (fra. arrondissement), tj. okruga, a svaki arondisman podijeljen je na 4 četvrti (fra. quartier). Arondismani su numerisani spiralno u smjeru kazaljke na satu, od historijskog centra prema periferiji. Pariskim arondismanima dodijeljeni su poštanski brojevi od 75001 do 75020.

Historija

Antičko doba

Grad se razvija polovinom 3 stoljeća p. n. e. iz keltskog naselja Lutecija (Lutetia), u kojem je živjelo pleme Parisii, na otoku na rijeci Seine, današnjem Île de la Cité. Prvo pisano spominjanje grada datira iz 53. g. p. n. e. u 6. knjizi Julija Cezara o galskim ratovima (De Bello Gallico). Nakon što su se rimske trupe 52. g. p. n. e. drugi put približile gradu, Parisii ruše mostove i pale Luteciju. Rimljani zauzimaju otok i na lijevoj obali, na brežuljku Montagne-Sainte-Geneviève, grade naselje u kojem su se nalazile terme, forum i jedan amfiteatar. Grad se u Rimskom carstvu naziva Civitas Parisiorum ili Parisia, ali ostaje u tadašnjoj Galiji bez posebnog značaja.

Srednji vijek

Nakon propasti Rimskog carstva, na području današnjeg Pariza, nastaju uglavnom sakralne građevine. Franački kraljevi dograđuju bivše palače rimskih vladara, te tako na Île de la Citéu tokom stoljeća nastaje dio koji se danas zove Palais de la Cité. Najstariji sačuvani dio Palais de la Citéa jesu kapela Sainte-Chapelle, koju je u prvoj polovini 13. stoljeća, za vrijeme vladavine Luja IX, izgradio Pierre de Montreuil, te tzv. Bonbec tornjevi na sjevernom dijelu fasade. Pored njih, naknadno izgrađeni tornjevi, Tour d’Argent (Srebrni toranj) i Tour de César, sagrađeni su pod vladavinom Filipa IV. U 19. stoljeću dograđen je toranj sa satom Tour de l’Horloge. Iza tornjeva se nalazi dio nazvan po upraviteljima palače (fr. concierge), Conciergerie, koji od 1400. godine služi kao zatvor, a za vrijeme revolucije u njemu su držani zatvorenici osuđeni na smrt giljotinom. Već nakon 1358. godine Palais de la Cité prestaje biti kraljevska rezidencija i pretvara se u Hôtel Saint-Pol. Rezidencija se prebacuje u istočni dio Pariza, u gradić Vincennes, gdje je već 1190. godine pod vladavinom Filipa II izgrađena tvrđava za zaštitu Louvrea.

Moderno doba

Za vrijeme vjerskih ratova između 1562. i 1598. grad ostaje u katoličkom posjedu. U Bartolomejskoj noći 24. augusta 1572. naredbom Katarine Medici ubijeno je hiljade hugenota. Uredbom Luja XIV (1638–1715) uvedena je ulična rasvjeta, moderniziran vodovod i izgrađene bolnice Invalides i Salpêtrière. Njegovom naredbom srušene su gradske zidine, a na njihovom mjestu izgrađena "Nouveau Cours", ulica u obliku prstena, na mjestu koje je danas poznato kao Grands Boulevards. Kraljevska rezidencija prebačena je u Versailles. Ipak, Pariz ostaje politički centar Francuske, što je rezultiralo velikim brojem stanovnika i vodećom privrednom ulogom u zemlji.

Po izbijanju Francuske revolucije 1789, parisko stanovništvo izborilo se za ukidanje monarhije i uvođenje Prve francuske republike. Radi zaštite grada, 1844. grade se nove zidine na mjestu današnjeg Boulevard périphériquea. Sa dužinom od 39 km, 94 bastiona i 16 fortifikacija, to je najveća utvrda na svijetu.

1855, 1867, 1878, 1889, 1900. i 1937. Pariz je organizator šest svjetskih izložbi, koje su imale kulturni i politički značaj za grad. Katastrofalni tok rata 1870-71. donio je kraj Drugog carstva. Poslije njemačke opsade grad je kapitulirao, nakon čega se 1871. formira Pariska komuna. Nju su činili radnici, zanatlije i sitni građani, a nastala je kao protest protiv konzervativne provizorne vlade Republike. Vrijeme Treće republike prije 1914. jeste vrijeme privrednog i kulturnog procvata u Belle Époqueu, čiji se stil gradnje očituje na stanici Gare de Lyon, na mostu Pont Alexandre III i na stanicama metroa. 1900. i 1924. godine Pariz je bio domaćin Ljetnih olimpijskih igara.

1921. Pariz je imao skoro 3 miliona stanovnika, što je najveći broj u njegovoj historiji. Gradnja stanova nije više mogla pratiti potražnju. Za vrijeme Drugog svjetskog rata grad je od juna 1940. do oslobođenja 25. augusta 1944. bio pod njemačkom opsadom, ali je ostao pošteđen velikih razaranja.

Studentska revolucija i masovni štrajkovi trajali su u maju 1968. 2005. godine došlo je do sukoba između mladih useljenika u predgrađima Pariza. Nemiri u Parizu raširili su se kasnije na druge gradove u Francuskoj.

Grb

Opis: Ispod plave glave štita, ukrašene zlatnim ljiljanima, plovi na plavom dnu štita i crvenoj pozadini srebrni brod s punim, srebrnim jedrom.

Žig iz 1210. godine prikazuje jedrenjak, što upućuje na osnivanje grada na ostrvu Île de la Cité. Grb je poznat od 1358. godine. Glava štita s burbonskim ljiljanima predstavljala je širenje grbova dobrog grada. Poznate su različite varijante grba: sa zidinama, s izrekom Fluctuat nec mergitur ("Bacan/a/ valovima, on/a/ ne tone") na zlatnoj traci ispod štita. Poznat je i grb s tri jedrenjaka.

Stanovništvo

Razvoj stanovništva

Broj stanovnika u Parizu u antičko doba i u srednjem vijeku, zbog mnogobrojnih ratova, epidemija i nedostatka hrane povremeno se smanjuje. Tako je 1832. zbog epidemije kolere u Parizu umrlo 20.000 ljudi. Tek industrijalizacijom u 19. stoljeću dolazi do porasta broja stanovnika. 1846. godine u Parizu živi oko milion stanovnika. Broj se do 1876. udvostručio, a 1921. prelazi 3 miliona, što je, historijski gledano, najveći broj stanovnika u Parizu.

Na popisu iz 1999. bilo je 2.125.246, stanovnika, što je najmanji broj stanovnika od historijskog maksimuma od 2,9 miliona iz 1921. Gubitak gradske populacije odražava iskustvo i drugih središnjih gradova u razvijenom svijetu koji nisu širili svoje granice. Glavni faktori u procesu jesu značajno smanjenje veličine porodice i dramatične migracije prema predgrađima od 1962-75. Emigraciju su uvjetovali deindustrijalizacija, visoke stanarine, gentrifikacija mnogih unutrašnjih četvrti, transformacija stambenih prostora u urede i veće obilje u zaposlenim porodicama. Gubitak gradskog stanovništva u Parizu jedan je od najvećih u međunarodnim okvirima i najveći među svim gradovima koji imaju više od 2.000.000 stanovnika. Gubici gradskog stanovništva za grad generalno su negativno percipirani. Gradska uprava nastoji preokrenuti trend s ponešto uspjeha, te je procjena populacije u julu 2004. pokazala porast, prvi put nakon 1954, dosegnuvši ukupno 2.144.700 stanovnika.

Danas u Parizu živi oko 2 miliona ljudi, dok je broj stanovnika u okolini Pariza 2007. godine iznosio 11,8 miliona.

Szilas @ WikiCommons

Gustoća

Pariz je jedan od najgušće naseljenih gradova na svijetu. Gustoća, bez vanjskih šumovitih parkova (Bulonjska šuma i Vensenska šuma), na službenom popisu 1999. iznosila je 24.448 stanovnika po km2, što se može uporediti samo s nekim azijskim megalopolisima. Čak i uključivši dva šumska područja gustoća je 20.164 stanovnika po km2, kao peta najgušće naseljena općina u Francuskoj iza Le Pré-Saint-Gervaisa, Vincennesa, Levallois-Perreta i Saint-Mandéa, sve rubna područja središta Pariza. Najrjeđe naseljene četvrti su zapadni i središnji uredsko-administrativni arondismani. Gradsko stanovništvo najgušće je u sjevernim i istočnim arondismanima. 11. arondisman imao je 1999. gustoću od 40.672 stanovnika po km2, dok su neke istočne četvrti istog arondismana imale gustoću blizu 100.000/km2.

Pariska aglomeracija

Grad Pariz pokriva područje mnogo manje od cijele urbane zone kojoj je središte. Trenutno, pariska stvarna urbanizacija, koju definira pôle urbain (gradsko područje) statistička zona, pokriva 2.723 km2, ili područje oko 26 puta veće od samoga grada. Uprava pariskog urbanog rasta podijeljena je između samoga grada i okolnih departmana. Parizu najbliži prsten sa tri susjedna departmana ili Petite couronne ("mali prsten"), potpuno je zasićen rastom grada, dok je daljni vanjski prsten sa četiri departmana, Grande couronne, pokriven urbanizacijom samo u unutrašnjim područjima. Tih osam departmana stvaraju veću administrativnu regiju Île-de-France, koja je većinom ispunjena pariskim urbanim područjem.

Pariska aglomeracija pokazala je stalan rast od kraja francuskih vjerskih ratova, kasnog 16. stoljeća, uz povremena opadanja za vrijeme Francuske revolucije i Drugog svjetskog rata. Prigradski razvoj ubrzao se u zadnje vrijeme: s procjenom od ukupno 11,4 miliona stanovnika 2005, regija Île-de-France pokazuje dvostruko veću stopu rasta u odnosu na 1990. Danas je to jedna od najvećih aglomeracija na svijetu.

Imigracija

Prema zakonu, francuski popisi ne postavljaju pitanja o etničkoj pripadnosti i religiji, ali zahtijevaju podatke o zemlji rođenja. Iz tih podataka moguće je odrediti da su Pariz i metropolitansko područje jedno od kulturno najraznolikijih područja u Europi. U popisu 1999., 19,4% ukupne populacije rođeno je izvan kontinentalne Francuske. Na istom popisu, 4,2% populacije urbanog područja Pariza bili su nedavni imigranti (osobe koje su se uselile u Francusku između 1990. i 1999), većinom iz kontinentalne Kine i Afrike.

Prvi val međunarodne migracije prema Parizu započeo je najranije 1820-ih godina, s dolaskom njemačkih seljaka koji su bježali od poljoprivredne krize u Njemačkoj. Slijedilo je nekoliko valova imigracije koji se nadovezuju do danas: Italijani i srednjoevropski Židovi za vrijeme 19. stoljeća, Rusi nakon Ruske revolucije 1917, Armenci u bijegu od genocida u Otomanskom carstvu, građani francuskih kolonija za vrijeme Prvog svjetskog rata i kasnije Poljaci između dvaju ratova, Španci, Italijani, Portugalci i sjeverni Afrikanci od 1950-ih do 1970-ih, sjevernoafrički Židovi, nakon stjecanja nezavisnosti država u kojima su živjeli, te otada Afrikanci i Azijci.

Religija

Oko 80% stanovnika grada je kršteno, a oko 75% izjašnjava se katolicima. To su najvećim dijelom rimokatolici, a manji dio čine pripadnici ermenske i ukrajinske crkve. Pariski biskup nadležan je i za katolike istočnog obreda.

U Parizu su 94 katoličke župe, 15 grčko-pravoslavnih i ruskih pravoslavnih crkava, 6 rumunskih crkava, 7 sinagoga za oko 220.000 Židova i 19 džamija za oko 50.000 muslimana (uglavnom sunita). Nešto oko 12% katolika i 15% Jevreja prakticira vjeru.

Politika

Pariz, sa svojim nepromijenjenim administrativnim granicama od 1860. godine, jedan je od rijetkih gradova koji se nije razvio politički u skladu s demografskim rastom. O tome se trenutno raspravlja u planovima za Grand Paris (Veliki Pariz), koji bi svoje administrativne granice proširio na veći dio svoje urbanizirane zone.

Glavni grad Francuske

Kao glavni grad, Pariz je sjedište francuske vlade. Za izvršnu vlast, dva glavna službenika imaju svaki svoju službenu rezidenciju, gdje su im smješteni i uredi. Predsjednik Francuske boravi u Elizejskoj palači u 8. arondismanu, dok premijer ima sjedište u Hôtel Matignon u 7. arondismanu. Vladina ministarstva smještena su u raznim dijelovima grada, mnoga u 7. arondismanu. Dva doma francuskog parlamenta na lijevoj su obali. Gornji dom, ili Senat, smješten je u Palais du Luxembourg u 6. arondismanu, dok je značajniji donji dom, Nacionalna skupština, u Palais Bourbonu, u 7. arondismanu. Predsjednik senata, druga najviša funkcija nakon predsjednika republike, ima ured u Petit Luxembourg, manjoj palači koja je aneks palače Luxembourg.

U Parizu su, također, i najviši francuski sudovi. Francuski kasacijski sud, najviši sud u pravosudnom sistemu, koji preispituje krivične i civilne postupke, smješten je u Palači pravde na Île de la Citéu, dok je Državni savjet, koji pruža pravne savjete izvršnoj vlasti i djeluje kao najviši sud u upravnom sistemu, smješten u Palais Royalu u 1. arondismanu. Ustavno vijeće, savjetodavno tijelo s konačnim ovlastima za ustavnost zakona i vladinih dekreta, također djeluje u Palais Royalu.

Gradska vlada

Pariz je bio općina od 1834. godine (također i nakratko između 1790-95). Pri podjeli Francuske na općine 1790. (za vrijeme Francuske revolucije), i ponovo (1834), Pariz je bio grad upola manji u odnosu na danas, ali su 1860. pripojene susjedne općine, neke potpuno, radi stvaranja nove administrativne karte s 20 arondismana, koje grad ima i danas. Takva općinska podjela stvara spiralu u smjeru kazaljke na satu, s 1. arondismanom u samom središtu.

1790. Pariz je postao prefektura (sjedište) departmana Seine, koji je pokrivao veći dio pariske regije. 1968. podijeljen je na četiri manje: grad je postao zasebni departman i zadržao broj departmana Seine (75) (koji vuče porijeklo od pozicije departmana Seine u abecednom redu), dok su stvorena tri nova departmana: Hauts-de-Seine, Seine-Saint-Denis i Val-de-Marne i dodijeljeni su im brojevi 92, 93 i 94. Posljedica tih podjela jesu identične granice pariskog departmana i općine, što je jedinstvena situacija u Francuskoj.

Općinski uredi

Svaki od 20 pariskih arondismana ima direktno izabrano vijeće (conseil d'arrondissement), koje bira načelnika arondismana. Izbor članova iz savjeta svakog arondismana stvara Vijeće Pariza (Conseil de Paris), koje bira gradonačelnika Pariza.

Svaki od tih ljudi bili su načelno izabrani od lokalnih buržuja. U bilo koje vrijeme, prema tome, 336 ljudi dijelilo je administrativnu odgovornost za čistoću i održavanje ulica, za javno zdravstvo, zakon i red. Kartinijeri su održavali službene liste pariskih buržuja, lokalne izbore, mogli su nametnuti globe za prekršaje lokalnih propisa, a imali su i ulogu u poreznom sistemu. Sastajali su se u Hôtel de Villeu radi vijećanja o pitanjima opće gradske važnosti i svake bi godine izabrali osmericu između "najistaknutijih stanovnika četvrti", koji bi zajedno s drugim lokalnim službenicima birali gradsko vijeće.

Iako su kroz 18. stoljeće takvi izbori postali samo ceremonijalni, birajući kandidate koje je već izabrala kraljevska vlada, sjećanje na stvarnu općinsku neovisnost ostalo je snažno: Hôtel de Ville nastavio je biti značajan u svijesti buržujskih Parižana, sa znatno većim utjecajem od stvarne uloge u upravi grada.

Posljednji pariski upravitelj trgovaca (prévôt des marchands) ubijen je 14. jula 1789, nakon pada Bastilje. Pariz je službeno postao općina stvaranjem administrativne podjele 14. decembra 1789, te je 9. oktobra 1790. privremena revolucionarna gradska uprava zamijenjena prvim općinskim ustavom i vladom. Kroz nemire tokom Termidorskog prevrata 1794. postalo je jasno da je revolucionarna nezavisnost Pariza prijetnja bilo kojoj vladajućoj snazi. Ured gradonačelnika ukinut je iste godine, a općinsko vijeće godinu dana kasnije.

Premda je ono obnovljeno 1834, dobar dio 19. i 20. stoljeća Pariz je, zajedno s većim departmanom Seine, kojem je tada bio centar, bio pod direktnom kontrolom državnog prefekta Seine, nadležnog za generalne poslove. Državni prefekt policije bio je nadležan za policiju u istoj jurisdikciji. Osim u nekoliko kratkih slučajeva, grad nije imao gradonačelnika do 1977, pa je pariska policijska prefektura i danas pod državnom kontrolom.

Unatoč svojoj dvojnoj egzistenciji kao općina i departman, Pariz ima jedinstveno vijeće koje upravlja obama subjektima. Vijeće Pariza, kojim predsjedava gradonačelnik Pariza, zasjeda i kao općinsko vijeće (conseil municipal) ili kao vijeće departmana (conseil général), ovisno o predmetu rasprave.

Pariska savremena administrativna organizacija još uvijek sadrži tragove jurisdikcije bivšeg departmana Seine. Prefektura policije (koja upravlja i vatrogasnim brigadama), npr., još uvijek ima nadležnost na petite couronne, susjedna tri departmana za neke operacije, kao što su protivpožarna zaštita ili spašavanja, i još je pod upravom francuske vlade. Pariz nema općinske policijske snage, premda ima vlastitu brigadu kontrolora prometa.

Glavni grad regije Île-de-France

Kao dio općenacionalnih administrativnih nastojanja konsolidacije regionalnih ekonomija 1961, Pariz je kao departman postao glavni grad nove regije, Distrikta Pariza, preimenovane u regiju Île-de-France 1976, koja obuhvata pariski i još 7 najbližih departmana. Članovi regionalnog vijeća od 1986. biraju se na direktnim izborima. Prefekt pariskog departmana (koji je do 1968. služio kao prefekt departmana Seine) također je i prefekt regije Île-de-France, premda je ta funkcija izgubila mnoge ovlasti stvaranjem ureda gradonačelnika Pariza 1977.

Intercommunalité

Tek rijetke od nabrojenih promjena uzele su u obzir postojanje Pariza kao aglomeracije. Za razliku od većine francuskih većih urbanih područja, kao što su Lille i Lyon, u Parizu nema međuopćinskog (intercommunal) entiteta u pariskom urbanom području, niti međuopćinskog vijeća koji bi rješavali probleme gustog urbanog jezgra regije u cjelini. Parisko otuđenje od svojih predgrađa i danas je problem, te prema mnogima, glavni razlog građanskih nemira, kao što je pobuna u predgrađima 2005. Direktna posljedica tih nesretnih događaja jesu prijedlozi za efikasniju metropolitansku strukturu, koja bi pokrila Pariz i neka od predgrađa, od socijalističke ideje o labavoj "metropolitanskoj konferenciji" (conférence métropolitaine) do desničarske ideje o više integriranom "Velikom Parizu" (Grand Paris).

Kultura i znamenitosti

Pariz je grad znamenitosti, prepun vrijednih vjerskih i svjetski poznatih građevina, ulica, trgova i parkova. Ima oko 160 muzeja, oko 200 umjetničkih galerija, 100 pozorišta, preko 650 kina i više od 10.000 restorana. Kulturna ponuda je raznovrsna: od brojnih koncerata, izložbi, muzičkih i filmskih festivala i modnih revija do sportskih takmičenja. Kompleks dvorca Fontainebleau, dvorac Versailles i obala Seine u Parizu stavljeni su na UNESCO-vu listu spomenika svjetske kulturne baštine (1979, 1981. i 1991. godine, respektivno). Pariz je 1989. godine bio proglašen za Evropski glavni grad kulture.

Cluny 2022-Salle 18 (6) — roue.michel @ Flickr

Opere i pozorišta

Uvjetovano tradicijom centralizma, sve važnije pozorišne i baletne kuće imaju svoje sjedište u Parizu. Program se objavljuje u Pariscopeu ili u Officiel des Spectacles, koji se mogu dobiti u svakom kiosku. Ulaznice za predstave mogu se dobiti s velikim popustom od 13 sati na sami dan predstave na pozorišnim kioscima (Kiosque Théâtre) kod željezničke stanice Gare Montparnass ili crkve La Madeleine).

Opéra Garnier ili Palais Garnier (danas Opéra National de Paris) najveća je pariska i ujedno najveća svjetska operna kuća (11.237 m2), otvorena 1875 (historijska pariska opera), koja teži klasičnom repertoaru i baletskim predstavama. U njenom sastavu djeluje i Ballet de l'Opéra de Paris i baletna škola.

Savremena Opéra Bastille, s miješanim moderno-klasičnim programom, otvorena je 1989. Ističe se modernom scenografijom i tehnikom. Sredinom 19. stoljeća bile su aktivne još dvije operne kuće: Opéra-Comique (koja postoji i danas) i Théâtre Lyrique (koja je u moderno doba promijenila profil i naziv u Théâtre de la Ville).

Comédie-Française ili Théâtre Français sa svojim pozorišnim ansamblom čine bivši Moliereov "Illustre Théâtre" i druge glumačke grupe sa dugom tradicijom. Igra se klasični repertoar.

Théâtre des Champs-Élysées koji je od 1911. do 1913. sagradio Auguste Perret po planovima Henryja van de Veldea, pobudio je početkom 20. stoljeća veliko interesovanje svojom arhitekturom i skandaloznim predstavama. U muzičkom i koncertnom pogledu to je sjedište velikih orkestara, Orchestre National de France i Orchestre Lamoureux, kao i baza Bečke filharmonije u Francuskoj.

Pažnju privlače i programi Théâtre du Châteleta na Place du Châteletu i njemu nasuprot smještenog gradskog pozorišta, Théâtre de la Villea.

Savremene komedije u sklopu tzv. bulevarskog pozorišta i vodvilji izvode se u bezbrojnim malim teatrima, kao što je Théâtre des Bouffes-Parisiens, koji je osnovao Jacques Offenbach 5. jula 1855. Teatar je ime dobio po Opéri bouffe – komičnoj operi, kako je Offenbach nazivao mnoga svoja djela.

Ljubiteljima revijskog pozorišta preporučuju se predstave u Moulin Rougeu, Lidu i Paradis Latinu.

Moulin Rouge je 6. oktobra 1889. otvorio Joseph Oller, vlasnik varijetea L’Olympia. Ime je dobio po markantnoj izvedbi crvenog mlina na krovu. Postao je poznat po svojim kankan i chahut plesačicama. Jednostavnije, ali erotičnije jesu performanse u Folies Bergèreu.

Rock-koncerti organiziraju se u dvoranama Zénith u Parc de la Villetteu i dvorani Bercy. Zénith je građena 1983. inicijativom tadašnjeg ministra kulture Jacka Langa po planu arhitekata Philippea Chaixa i Jean-Paula Morela. Otvorena je 12. januara 1984. koncertom francuskog pjevača Renauda.

Arènes de Lutèce važi za najstariju građevinu u Parizu. Rimski amfiteatar nalazi se u ulici Rue Monge u 5. arondismanu. Arena potječe iz 1. stoljeća i bila je u upotrebi do 3. stoljeća. Predstave je moglo gledati oko 17.000 ljudi, kao i borbe na život i smrt. Dolaskom kršćanstva rimski cirkusi gube značaj. U 3. i 4. stoljeću, s upadima germanskih plemena u Galiju, Arenes de Lutèce je zatvorena, a kamen njenih lukova iskorišten za gradnju gradskih zidina i drugih utvrda.

Pozorište tradicionalno zauzima istaknuto mjesto u pariskoj kulturi, što se nastavlja i danas. Najpoznatiji pozorišni glumci također su zvijezde francuske televizije i filma. Neka od najvećih pariskih pozorišta jesu i Bobino, Théâtre Mogador i Théâtre de la Gaîté-Montparnasse. Neki od pariskih teatara koriste se i kao koncertne dvorane. Najveća imena francuske šansone, kao Edith Piaf, Maurice Chevalier, Georges Brassens i Charles Aznavour, proslavili su se u čuvenim pariskim koncertnim dvoranama: Lido, Bobino, Olympia, La Cigale i Le Splendid.

Élysées-Montmartre, znatno smanjen u odnosu na svoju izvornu veličinu, danas je koncertna dvorana. New Morning jedan je od još nekoliko pariskih klubova gdje se održavaju jazz-koncerti, ali i koncerti "indie" muzike.

Muzeji

Muzej Louvre otvoren je 1793. godine u bivšoj rezidenciji francuskih kraljeva. U njemu se nalazi svjetski najznačajnija zbirka umjetnina s preko 380.000 djela, od kojih su 35.000 izložene. Izložene umjetnine prikazuju vremenski period od antičkih vremena do kraja 19. stoljeća. U Louvreu se izlažu i djela modernih umjetnika, mada su te izložbe povremenog karaktera. Zgrada Louvrea nalazi se u prvom arondismanu na desnoj obali Seine u ulici Rue de Rivoli. Ulaz je iz piramide, koju je projektirao američki arhitekt Ieoh Ming Pei, a koja je otvorena 29. marta 1989. Dvorište Louvrea nalazi se u liniji s Avenijom Champs-Élysées, koja tvori tzv. historijsku osu Pariza.

Muzej Orsay otvoren je 1986. u zgradi bivše željezničke stanice Gare d’Orsay. Muzej se nalazi u sedmom pariskom arondismanu na južnoj obali Seine, prekoputa vrtova Tuileries. Stanicu je 1900. godine otvorio Victor Laloux, za vezu Pariza s Orléansom. Zbog preopterećenosti i niskog kapaciteta zatvorena je 1939, a 1978. proglašena je zaštićenom historijskom građevinom. Pod upravom francuske arhitektice Gae Aulenti, pod uvjetom očuvanja historijske arhitekture, od 1980-86. godine preuređena je u muzej. Muzej je poznat po eksponatima francuskih impresionista. Osim tih djela, izložene su slike, skulpture, fotografije i namještaj iz perioda od 1848. do 1914. Zastupljeni su mnogi umjetnici i svi umjetnički smjerovi iz tog vremena.

Po planovima arhitekata Renza Piana, Richarda Rogersa i Gianfranca Franchinija 1977. godine otvoren je umjetnički i kulturni centar "Georges Pompidou" (franc. Centre National d’Art et de Culture Georges Pompidou). Odlika ovog centra je čelična konstrukcija s vanjskim zidovima od stakla, a svi instalacijski vodovi izvedeni su napolju specifičnom konstrukcijom u cijevima raznih boja. Centar se nalazi u četvrtom pariskom arondismanu. Zamišljen je kao informativni centar sa slobodnim i neograničenim pristupom. U njemu se nalazi Bibliothèque Publique d'Information i Muzej moderne umjetnosti (Musée National d'Art Moderne), sa zbirkom umjetničkih djela modernih umjetnika iz nadrealizma, fovizma, kubizma te predstavnika apstraktne umjetnosti. Muzički institut IRCAM (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique) priključen je centru iz organizacijskih razloga.

Muzej Picasso nalazi se u trećem arondismanu u bivšem "Hôtel Saléu. Hotel je građen od 1656–59. godine u pariskoj četvrti Marais. U njemu se nalazi oko 250 Picassovih slika i skulptura, kao i dijelovi njegove osobne zbirke djelâ Georgesa Braquea, Paula Cézannea, Henrija Matissea, Joana Miróa i Amedea Modiglianija.

Musée national du Moyen Âge (do 1980: Musée de Cluny) nalazi se u kasnogotičkoj palači Hôtel de Cluny (1485–1490). U njemu se nalazi značajna riznica umjetničkih djela nastalih u srednjem vijeku.

Palača Grand Palais nastala je po planovima arhitekata Henrija Deglanea i Albeta Louveta kao izložbeni paviljon povodom Svjetske izložbe u Parizu 1900. godine. Na prednjoj strani Grand Palaisa nalazi se 240 metara duga i 20 metara visoka fasada s jonskim stubovima. U zgradi se nalaze značajne umjetničke i slikarske izložbe. U zapadnom krilu nalazi se Palais de la Découverte, prirodoslovni muzej s planetarijem.

Prekoputa, izgrađena u isto vrijeme i za istu svrhu, nalazi se Petit Palais, koju je projektirao Charles Girault u neobaroknom stilu Belle Époque. S pozlaćenim kovanim ulaznim vratima te brojnim prozorima i kupolom, prepoznatljivi je simbol Pariza. Od 1902. godine u njoj se nalazi Muzej lijepih umjetnosti grada Pariza (Musée des Beaux-Arts de la Ville de Paris).

Građevine

Mostovi

Sena protječe kroz Pariz od ušća Marne kod Vincennesa velikom lijevom krivinom od jugoistoka prema centru, a onda nadesno prema Boulogne-Billancourtu, te kod Saint Denisa na sjeveru obilazi grad. Na Seni se nalazi 40 mostova, koji povezuju pariske arondismane. Otok Île de la Cité u središtu Pariza povezan je s objema obalama Sene sa 7 mostova: Pont de l'Archevêché (prema lijevoj obali), Pont au Double (prema lijevoj obali), Pont d'Arcole (prema desnoj obali), Petit-Pont (prema lijevoj obali), Pont Notre-Dame (prema desnoj obali), Pont Saint-Michel prema lijevoj obali), Pont au Change (prema desnoj obali). Most Pont Neuf preko zapadnog jezička otoka povezuje otok s objema obalama. To je ujedno i najstariji pariski most. Najmlađi pariski most jest Passerelle Simone de Beauvoir, izgrađen 2006. Većina mostova izgrađena je u 19. stoljeću i željezne je konstrukcije. Mostovi su noću osvijetljeni, zavisno od konstrukcije, te time doprinose posebnom noćnom izgledu Pariza.

Trgovi i ulice

Početkom 17. stoljeća francuski kralj Henrik IV započinje urbanizaciju Pariza planiranjem i izgradnjom dvaju od ukupno pet tzv. kraljevskih trgova.

Place des Vosges, kvadratičnog izgleda i građen između 1605–11. godine, prvi je trg u 4. arondismanu u četvrti Marais, ranije nazvan Place Royale. Okružen je građevinama iz ranog 17. stoljeća. U sredini trga nalazi se kip Luja XIII na konju. Trg je veličine 140 x 140 m.

U isto vrijeme izgrađen je Place Dauphine (1607–12) u sličnom stilu trokutastog oblika na istočnom jezičku île de la Citéa u 1. arondismanu, po planovima Louisa Métezeaua i Jacquesa II Androueta du Cerceaua. Kasnije je jedan dio prerađen, te se time otvorio prema zapadnom dijelu otoka s pogledom na Pont Neuf, na kojem se nalazi skulptura Henrika IV na konju.

Place des Victoires s okruglim tlocrtom izgrađen je 1675. na inicijativu Françoisa d’Aubussona de la Feuilladea po planovima Julesa Hardouin-Mansarta u čast Luja XIV, kako bi se postavila njegova statua. Statua je srušena u Francuskoj revoluciji i 1822. zamijenjena statuom Luja XIV na konju, izrađenom po nacrtu francuskog kipara Françoisa Josepha Bosioa.

Place Vendôme (1690–1720) ostao je nepromijenjen u svom izgledu, a izgrađen je u čast Luja XIV. Planove je izradio Hardouin-Mansart. Tada izgrađene skulpture kralja na konju, kao i skulpture ostalih članova kraljevske porodice, srušene su u vremenu Revolucije, a Napoleon je 1806. godine u spomen na bitku kod Austerlitza dao izgraditi trijumfalni stub visok 44 m. Trg se nalazi u 1. arondismanu u blizini Pariske opere.

Poznate građevine

Antičko doba

Najstarije građevine u Parizu nalaze se u četvrti Quartier Latin, na obroncima Montagne-Sainte-Geneviève, koje su od 52. p. n. e. naseljavali Rimljani. Restaurirani ostaci u 1. stoljeću izgrađene Arènes de Lutèce i ostaci termi Cluny iz perioda oko 200. godine jedini su vidljivi ostaci iz galsko-rimske epohe.

Srednji vijek

Nakon raspada Rimskog sarstva nastaju najprije sakralni objekti. Palaču rimskih vlasti u Parizu na Île de la Citéu prisvajaju franački kraljevi i u narednim je stoljećima proširuju i dograđuju. Danas je ona poznata kao Palais de la Cité. Najstariji sačuvani dijelovi ove palače izgrađeni su u prvoj polovici 13. stoljeća, pod Lujem IX i majstorom Pierrom de Montreuilom, a to su kapela Sainte-Chapelle i donji dijelovi kule Bonbec na sjevernoj fasadi. Obližnje kapijske kule, Tour d’Argent (Srebrna kula),Tour de César, kao i u 19. stoljeću izmijenjena ugaona kula Tour de l’Horloge, nastale su nešto kasnije pod Filipom IV. Iza masivnih kula nalazila se rana uprava (Conciergerie), koja je već oko 1400. godine služila kao zatvor, a za vrijeme revolucije bila "čekaonica za giljotinu".

Već nakon 1358. godine kraljevska rezidencija biva prebačena iz Palais de la Citéa u danas nestali Hôtel Saint-Pol, na istoku Pariza nastali gradić Vincennes i već 1190. pod Filipom II nastalu utvrdu ranog Louvrea, čija je masivna okrugla kula dominirala desnom obalom.

Dvorac Louvre, kakvog danas poznajemo, rezultat je različitih gradnji pod mnogim francuskim kraljevima i obuhvata dijelove iz srednjeg vijeka, renesanse, baroka, Drugog carstva, kao i značajne "podzemne odaje", izgrađene nakon 1981. na inicijativu predsjednika Françoisa Mitterranda i arhitekte Ieoha Minga Peia, koji danas služe u svrhu nedostatne infrastrukture muzeja.

15. i 16. stoljeće

Iz druge polovine 15. i 16. stoljeća potječe više interesantnih tzv. hôtels particuliers - gradskih palača u četvrti Marais, kao:

• Hôtel de Sens, izgrađena po nalogu biskupa od Sensa, Tristana od Salazara, između 1475. i 1507.
• Hôtel Carnavalet, izgrađena 1548. za predsjednika suda Jacquesa de Lignerisa
• Hôtel Lamoignon, 1585. izgrađena za Dijanu od Francuske, graditelja Louisa Métezeaua
• Hôtel de Sully, gradska palača inspektora finansija Mesmea Galleta, koju je 1630. po planovima Jeana I Androueta du Cerceaua završio Roland de Neufbourg. Danas je tu sjedište Udruge za zaštitu spomenika.

Na lijevoj obali je za to vrijeme Jacques d’Amboise ponovo izgradio Hôtel de Cluny, od 1485. do 1510, pored ruševina rimskih termi, koji je opatiji Cluny služio kao sjedište od 1330. Danas je tu smješten Musée National du Moyen Âge (Muzej srednjeg vijeka) s jedinstvenom tapiserijom sa scenama na temu "Dama s jednorogom".

Pierre Lescot i Jean Goujon od 1547. do 1549. grade bunar Fontaine des Innocents, koji je danas najvažniji sačuvani spomenik rane renesanse u Parizu. Prvobitno trostrani bunar s tribinom, potpuno je preuređen u prvoj polovini 19. stoljeća, kada su mu Pajou i Houdon dodali i četvrtu stranu.

Prvobitna pariska vijećnica (Hôtel de Ville) izgrađena je na zahtjev kralja Franje I po planovima italijanskog arhitekte Domenica da Cortone između 1551. i 1628. godine. Nastala je u stilu renesansnih dvoraca na rijeci Loirei pod imenom Il Boccador(o). Izgorjela je 1871, za vrijeme Pariske komune. Današnja vijećnica kopija je prethodne građevine. Od 1874. do 1882. izgrađena je u stilu klasicizma sa 146 kipova na fasadi po planovima arhitekata Théodorea Ballua (1817–1885) i Pierrea Deperthesa (1833–1898). Nalazi se u po njoj nazvanom 4. arondismanu, na bivšem Place de Grèveu (danas Place de l'Hôtel-de-Ville).

17. stoljeće

Palača Luxembourg zamišljena je 1615. godine kao ladanjski dvorac izvan granica tadašnjeg Pariza. Marija Medici daje nalog za njegovu gradnju, koju vodi arhitekt Salomon de Brosse. U osnovi je slična firentinskoj palači Palazzo Pitti, u kojoj je Marija provela svoje djetinjstvo. Palača, naročito njeno vrtno pročelje, bitno je izmijenjena u 19. stoljeću. Od 1852. godine u njoj zasjeda Francuski senat. Kraljevski park uz ovu palaču (Jardin du Luxembourg) nekada je bio u vlasništvu kralja, a danas je pod okriljem države i otvoren je za javnost.

Kraljevska palača sjeverno od Louvrea, izgrađena je između 1627. i 1629. godine za prvog ministra Luja XIII, kardinala Richelieua. Nakon njegove smrti preuzima je kraljevska kuća i palača dobija današnje ime. U njoj odrasta Luj XIV. Danas se u njoj nalaze Savezno vijeće, Ustavno vijeće, Ministarstvo kulture, kao i Comédie-Française. Na dvorište, u kojem je Daniel Buren postavio interesantno prohodno umjetničko djelo, nadovezuje se lijep vrt.

Važna djela iz 17. stoljeća jesu i barokna crkva Val-de-Grâce sa samostanom, Collège des Quatre-Nations, danas sjedište ustanove Institut de France, Hôtel des Invalides i opservatorij.

18. stoljeće

Elizejska palača prvobitno je nosila ime Hôtel d’Évreux, po nalogodavcu za njenu gradnju. Kasnije je dobila ime po obližnjoj Avenue des Champs-Élysées. Danas je sjedište francuskog predsjednika. Građena je od 1718. do 1722. godine po planovima arhitekte Armand-Clauda Molleta, koji je grofu Évreuxu prodao susjedni posjed, a ovaj mu je povjerio plan gradnje palače. Nakon grofove smrti 1753. godine palaču nasljeđuje Jeanne-Antoinette Poisson, poznata kao markiza De Pompadour i preuređuje je s puno stila. Vrt je proširen i dograđen, prema njenim zamislima, sa stubovima, paviljonima i labirintom. Palača je sjeverno od Seine u nekadašnjem predgrađu Faubourg Saint-Honoré, par koraka od Elizejskih polja i nekoliko minuta šetnje od trga Concorde.

U doba Luja XIV nastaju veličanstvene građevine na sjevernoj strani trga Concorde koje projektira Ange-Jacques Gabriel: La Monnaie ili Hôtel des Monnaies, kovnica novca (1771-77), koju je sagradio Jacques-Denis Antoine), i Vojna škola (École Militaire). Najimpozantnija građevina, koja se vidi iz daleka, svakako je Panteon, građevina s kupolom, koja se može uvrstiti kako u sakralne, tako i u svjetovne objekte, jer je više puta mijenjala svoju namjenu.

Panteon je izgrađen između 1764-90. godine. Vodeći arhitekt Jacques-Germain Soufflot sa svojim učenicima gradi samostan za benediktinsku opatiju, čije su trpezarija i kula, u kojoj je smještena škola Lycée Henri IV (inače najstarija i najpoznatija škola u Francuskoj), i danas očuvani. Nakon Francuske revolucije crkva je proglašena nacionalnom dvoranom slave. Poslije više preimenovanja u 19. stoljeću, od 1885. godine ponovno je dvorana slave Francuske. U njoj su sahranjene poznate ličnosti kao Voltaire, Victor Hugo, Émile Zola, Jean-Jacques Rousseau, Marie Curie. 1849. godine ovdje je fizičar Foucault empirijski dokazao Zemljinu rotaciju svojim klatnom. Klatno se danas čuva u kapeli bivše opatije St-Martin-des-Champs, koja je postala dio muzeja Musée des Arts et Métiers.

19. stoljeće

Najljepše, ali ne i najreprezentativnije djelo Prvog carstva grade Charles Percier i Fontaine između 1806. i 1808. u tzv. Cour Napoléon Louvrea - Arc de Triomphe du Carrousel.

Još za vrijeme gradnje ovog luka 1806. godine Napoleon izdaje naredbu za gradnju druge, velike Trijumfalne kapije na trgu Place de l’Etoile, koja je završena tek 1836. godine, za vrijeme Louis-Philippea. Kao inspiracija poslužila je puno manja Titusova kapija u Rimu. Trijumfalna kapija stoji u središtu trga, koji se od 1970. zove Place Charles de Gaulle - Étoile, na zapadnom kraju avenije Avenue des Champs-Élysées i dio je historijske ose, niza spomenika i velikih ulica, koji se nastavlja dalje prema zapadu i četvrti La Défense.

Iste godine planirana je gradnja hrama slave u čast Napoleonove Velike armije. Gradnja je okončana tek 1842, a danas je poznat kao La Madeleine. 1808. godine započinje se s gradnjom burze koju vodi Alexandre-Théodore Brongniart. Nakon njegove smrti završava je Éloi de Labarre 1828.

Szilas @ WikiCommons

Od sredine 19. stoljeća grad srednjevjekovnog izgleda pretvara se u prestižni, moderni grad, koji je trebao privući pažnju i oduševljenje hiljada posjetitelja svjetske izložbe. Sveobuhvatne sanacije koje je po nalogu Napoleona III izveo baron Haussmann, donijele su Parizu široke ulice, brojne mostove, trgove i parkove, a uređene su i obje gradske šume i napravljene nove ulice sa zgradama tipičnim za Pariz, u tzv. "Haussmannovom stilu".

Charles Marville bilježi svojim obj

Cluny 2022-Salle 21 (11) — roue.michel @ Flickr